Παλαιολιθική εποχή
Σπήλαιο του Πάνθηρα (2015-)
Στο Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου, το πολύνησο ανάμεσα στη Λευκάδα, την Ιθάκη και την Ακαρνανία, αρχαιολογικά ευρήματα της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής μαρτυρούν ότι πριν από ~200 – 45 χιλιάδες χρόνια στην περιοχή ζούσαν ομάδες του Ανθρώπου του Νεάντερταλ. Οι μόνιμοι και εποχιακοί υγρότοποι σε καρστικές λεκάνες στο Μεγανήσι, τη Θηλειά, την Άτοκο και το Αρκούδι και σπήλαια σε Λευκάδα, Κυθρό και Πλαγιά ήταν σημεία αναφοράς για τους προϊστορικούς κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες.
Πολύτιμα ευρήματα προέρχονται από το σπήλαιο του Πάνθηρα στη βόρεια ακτή της νησίδας Κυθρός, απέναντι από το νότιο Μεγανήσι. Το σπήλαιο εντοπίστηκε το 2010, κατά την Επιφανειακή έρευνα του Εσωτερικού Αρχιπελάγους του Ιονίου, και ανασκάπτεται συστηματικά από το 2015 υπό τη διεύθυνση της καθηγήτριας Νένας Γαλανίδου προσφέροντας μαρτυρίες για τον τρόπο ζωής και τις συνθήκες διαβίωσής των ομάδων της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής. Κατοικήθηκε εποχιακά σε περιόδους με χαμηλή θαλάσσια στάθμη, οπότε ο Κυθρός ήταν ενωμένος με τα άλλα μικρά νησιά και την απέναντι ακτή του ηπειρωτικού κορμού.
Σήμερα διατηρείται μία μόνο αίθουσα από το αρχικό ευρύχωρο σπήλαιο η οροφή του οποίου έχει καταρρεύσει σφραγίζοντας και διατηρώντας σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης λίθινα κα οστέϊνα ευρήματα. Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει λίθινα εργαλεία, πυρήνες και αποκρούσματα που λαξεύτηκαν με την τεχνική Levallois και χρησιμοποιήθηκαν στο κυνήγι, τον τεμαχισμό και επεξεργασία της τροφής και την κατεργασία των υποπροϊόντων του κυνηγιού. Τα προσφιλή θηράματα των κατοίκων του σπηλαίου ήταν πλατόνια, ζαρκάδια και αγριογούρουνα.
Στα μεσοδιαστήματα της ανθρώπινης κατοίκησης το σπήλαιο αποτελούσε και ενδιαίτημα λεοπάρδαλης Panthera pardus, την παρουσία και τη δύναμη της οποίας φαίνεται πως γνώριζαν καλά οι προϊστορικοί άνθρωποι. Τη συλλογή της πανίδας συμπληρώνουν οστά από χερσαίες χελώνες και λιγοστά οστά από αρκούδα και λύκο και μαρτυρούν τη βιοποικιλότητα του κεντρικού Ιονίου την εποχή εκείνη.
Επιφανειακή έρευνα Εσωτερικού Αρχιπελάγους του Ιονίου (2010-2014)
Το πρόγραμμα «Επιφανειακή έρευνα Εσωτερικού Αρχιπελάγους του Ιονίου» είναι το πρώτο Ελληνικό Πανεπιστημιακό Πρόγραμμα με αντικείμενό του την Παλαιολιθική αρχαιολογία και εμπλουτίζει θεματικά και χρονολογικά το ήδη πλούσιο πρόγραμμα αρχαιολογικής εκπαίδευσης στο πεδίο των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Αντικείμενό του είναι η επιφανειακή έρευνα στο νησιωτικό σύμπλεγμα του Δήμου Μεγανησίου και τα νησιά Άτοκο και Αρκούδι και η ανασύσταση του παλαιοπεριβάλλοντος, χερσαίου και θαλάσσιου κατά το Πλειστόκαινο και το Ολόκαινο. Πρόκειται για μια διεπιστημονική έρευνα, στην οποία πλην των αρχαιολόγων συμμετέχουν επίσης ερευνητές από τα πεδία της γεωλογίας, της παλαιοντολογίας, της γεωγραφίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας, που ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2010 υπό την επιστημονική διεύθυνση της Νένας Γαλανίδου και πραγματοποιείται σε συνεργασία με τη ΛΣΤ′ ΕΠΚΑ εκπροσωπούμενη από την έφορο Δρ Ολυμπία Βικάτου. Την επιστημονική ομάδα στελέχωσαν η Βίβιαν Στάικου, αρχαιολόγος της ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ, ο Γιώργος Ηλιόπουλος, δρ. Παλαιοντολογίας λέκτορας του Πανεπιστημίου Πατρών, η Δέσποινα Νάζου, δρ. κοινωνικής ανθρωπολογίας διδάσκουσα στο Παν/μιο Αιγαίου, ο Λεωνίδας Κουτσουμπός, δρ. Αρχιτεκτονικής υπό διορισμό λέκτορας του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου, ο Ανδρέας Καπετάνιος, αρχαιολόγος του ΥΠΠΟΤ υποψήφιος διδάκτορας του Παν/μίου του Κέιμπριτζ, ο Ανδρέας Μαγγανάς, καθηγητής γεωλογίας του Παν/μίου Αθηνών, ο Δρ Παναγιώτης Πάσχος, γεωλόγος του ΙΓΜΕ Πρεβέζης. Συμμετείχαν 50 προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές και 2 υποψήφιοι διδάκτορες του Πανεπιστημίου Κρήτης. Μέρος των ευρημάτων αποτελεί το υλικό για 1 διδακτορική διατριβή και 3 μεταπτυχιακές εργασίες. Εκπαιδεύθηκαν επίσης 2 φοιτητές από το παν/μιο του York της Μεγ. Βρετανίας και φοιτητές γεωλογίας από τα παν/μια Αθηνών και Πάτρας.
Η έρευνα απλώθηκε στο εσωτερικό αρχιπέλαγος του Μεγανησίου στα νησιά Μεγανήσι, Κυθρό, Θηλιά, Πεταλού, Σκορπίδι, Τσόκαρη, Σπάρτη, Αλαφονήσι, Άτοκο και Αρκούδι. Τα νησιά αυτά αποτελούν σπαράγματα του αρχικού Πλειστοκαινικού τοπίου, όταν η Λευκάδα ήταν τμήμα της Ηπειρωτικής Ελλάδας. Οι δύο περίοδοι (2010-2011) στο πεδίο έχουν αποδώσει εξαιρετικά ευρήματα που τεκμηριώνουν τη διαχρονική κατοίκηση των νησιών του εσωτερικού αυτού αρχιπελάγους από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι και τους νεώτερους ιστορικούς χρόνους. Ο κύριος όγκος των ευρημάτων είναι αποκρούσματα λαξευμένου λίθου (πυριτόλιθοι και κερατόλιθοι) της Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής περιόδου.
Τα κεραμικά ευρήματα είναι αριθμητικά λιγότερα. Καλύπτουν μεν αρκετές χιλιετίες από τη Νεολιθική Εποχή, την Εποχή του Χαλκού (Πρώιμη, Μέση και Ύστερη) μέχρι τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους, ωστόσο με αρκετές ασυνέχειες ενδιάμεσα. Συγκριτικά πολύ μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των άβαφων χρηστικών οστράκων που με δυσκολία μπορούν να χρονολογηθούν. Αξιοσημείωτος είναι και ο αριθμός εφυαλωμένων οστράκων και γενικότερα της κεραμικής του ύστερου μεσαίωνα και των νεοτέρων χρόνων. Εντοπίστηκαν επίσης αρκετά μνημεία της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς (στέρνες, ανεμόμυλοι, αγροτικές και κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις κ.λ.π.), τα οποία εντάχθηκαν με ακρίβεια στο χάρτη και αποτυπώθηκαν είτε με σκαριφήματα, είτε με λεπτομερή αρχιτεκτονική σχεδίαση, όπου κρίθηκε απαραίτητο. Ολοκληρώθηκε η έρευνα της κοινωνικής ανθρωπολόγου Δέσποινας Νάζου που συνίσταται στην αρχειακή και επιτόπια ανθρωπολογική έρευνα με συνεντεύξεις των κατοίκων του Μεγανησίου και καταγραφή των βιοιστοριών τους. Ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε η εθνοαρχαιολογική έρευνα του Ανδρέα Καπετάνιου με αντικείμενο τις αγροκτηνοτροφικές πρακτικές του νησιωτικού συμπλέγματος και τη σύνδεση των καταλοίπων αγροτικής ζωής με τις δραστηριότητες των κατοίκων.
Παράλληλα με την αμιγώς αρχαιολογική έρευνα, η ομάδα των γεωλόγων διερεύνησε τη γεωλογική ιστορία και τη γεωμορφολογία των νησιών του συμπλέγματος και κατέγραψε τη γεωλογική συνάφεια των σημαντικότερων αρχαιολογικών θέσεων. Εντόπισε επίσης τις περιοχές ιδιαίτερου γεωλογικού ενδιαφέροντος (π.χ. πηγές πυριτολιθικής πρώτης ύλης, σπήλαια). Τέλος σε συνεργασία με ομάδα από το ΕΚΕΦΕ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ υπό την επιστημονική επίβλεψη του Δρ Γιάννη Μπασιάκου πραγματοποιήσαμε λήψεις δειγμάτων ιζήματος για χρονολόγηση με τη μέθοδο της οπτικής φωταύγειας.
Τα πρώτα πορίσματα των ερευνών μας έχουν δημοσιευθεί στο Journal of Mediterranean Archaeology (Galanidou 2011), παρουσιαστεί σε τρία διεθνή συνέδρια [Νήρικος-Λευκάς-Κάστρο: Η Μακροβιότερη Πρωτεύουσα της Λευκάδας, Λευκάδα (Αύγουστος 2010), IA´ Κρητολογικό Συνέδριο (Οκτώβριος 2011) και κατόπιν προσκλήσεως στο Recent Developments in the Long-Term Archaeology & History of Greece στο Ολλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών (Δεκέμβριος 2011)] καθώς και σε σειρά διαλέξεων στο παν/μιο του York (Φεβρουάριος 2011), στη συνάντηση της πανευρωπαϊκής ομάδας εργασίας που ερευνά τα Submerged Prehistoric Archaeology and Landscapes of the Continental Shelf, SPLASHCOS, και έγινε στο πλαίσιο του COST Action TD0902, στη Ρόδο (Οκτώβριος 2010), και στο ΕΚΕΦΕ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ (Νοέμβριος 2011).
Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και το Δήμο Μεγανησίου.
Inner Ionian Sea Archipelago Survey
In press, Archaeological survey on the Inner Ionian Sea Archipelago, λήμμα στην Encyclopaedia of Global Archaeology. FIELD ARCHAEOLOGY, M. Carver, B. Gaydarska, S. Monton (επιμ.), Springer Books.
Κείμενα και εικόνες
από το Πανεπιστήμιο Κρήτης,
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
